https://www.groene.nl/artikel/getekend-in-meel

door Maria Vlaar, De Groene Amsterdammer, 16 maart 2016

 

Pijn helpt je om je dingen te herinneren, ontdekt de dertienjarige Emma als ze bij haar oma in huis woont en beiden voor de opdracht staan om verder te gaan met hun leven, terwijl al hun geliefden dood zijn.

Emma bekrast en prikt zichzelf om zo de herinneringen aan haar liefhebbende ouders uit haar kindertijd boven te laten komen. Toch beschrijft de Hongaarse auteur György Dragomán (1973) geen meelijwekkend vogeltje, maar een levenskrachtige, geestige, ondernemende jonge vrouw. Dragomán groeide op in Transsylvanië en verliet Roemenië als vijftienjarige, kort voordat de revolutie een einde maakte aan het bewind van dictator Ceausescu. In Hongarije groeide hij uit tot een van de belangrijkste schrijvers van zijn generatie. Vuurstapel speelt zich af rond 1990 in Roemenië. De communistische dictator is gedood en Emma’s oma komt haar ophalen uit het kindertehuis waar ze woont. Emma gaat mee met deze voor haar volkomen vreemde vrouw en leert stukje bij beetje haar familiegeschiedenis kennen. Parallel met Emma’s rouwproces om haar gestorven ouders kan oma door de aanwezigheid van haar kleindochter eindelijk rouwen over de dood van haar beste vriendin, een joodse die zij in de Tweede Wereldoorlog voor de razzia’s verborg in de houtschuur achter het huis. Het leven van oma verloopt via drie traumatische gebeurtenissen. De eerste vindt plaats in de oorlog. De nazi’s ontdekken de onderduik en vermoorden ter plekke als vergelding oma’s ouders. Die dood doet de lezer denken aan een iconische moord in Roemenië: de standrechtelijke executie van Ceausescu en zijn vrouw Elena in 1989. Een dood die uiteindelijk voor het volk veel minder veranderde dan gehoopt: ‘Ze schieten een generaal een kogel door zijn kop, en prompt denken alle honden dat zij de baas zijn.’ Voor Emma en oma is de ondergang van het communisme nu eenmaal niet per se een verbetering van hun leven. Oma’s tweede trauma vindt plaats op bijltjesdag, de periode van afrekening na onderdrukking. Als de IJzeren Muur valt moeten opa en oma eraan geloven, omdat zij verklikkers zouden zijn geweest voor de geheime dienst. Heeft opa ook zijn dochter en schoonzoon, Emma’s ouders, verraden? Het hele gezin, generatie op generatie, is getekend door de geschiedenis. Na de 1989-revolutie grijpen de communisten in Roemenië opnieuw de macht. De Securitate maakt zijn eigen rekening op en vermoordt honderden mensen, waarvan velen ‘verdwenen’ zijn. Er breekt een tweede opstand uit van mijn- en staalwerkers, waaromheen zich tegen het einde van het boek, als het verhaal langdradig dreigt te worden, zelfs nog een intrigerende plot ontwikkelt. Opnieuw wordt oma als verklikker door ‘het volk’ veroordeeld, een autoband met diesel om haar nek gelegd. Dat is de derde keer dat oma ‘alles vergeten is’, waarvoor ze al eerder jarenlang in een psychiatrische kliniek doorbracht. Op surrealistische wijze lopen heden en verleden in Vuurstapel door elkaar en soms verschijnen de doden zodat oma met ze kan praten. Het verleden spreekt vanuit een schelp die ze tegen haar oor houdt, en de toekomst voorspelt ze door te tekenen in het meel dat ze uitspreidt over de keukentafel. Oma heeft iets van een heks en dat is niet voor niets: Dragomán laat op onnadrukkelijke wijze zien dat er in Europa nog steeds zoiets bestaat als publieke heksenverbrandingen. Vuurstapel laat met kracht zien hoe hol woorden als verraad, schuld en vergelding eigenlijk zijn als het gaat om mensenlevens. Iedere vergelding wordt weer beantwoord door een andere, maar rechtvaardiging komt niet in zicht. ‘Mijn dood is niet bedoeld om in mijn naam anderen te doden, ik weet niet waarom ik dood moest, maar ik weet wel dat het niet hierom was!’ laat Dragomán een meisje roepen dat tijdens de volksopstand op het Universiteitsplein van Boekarest het leven liet. Dragomán vertelt het verhaal via de dingen. Oma’s huis is bevolkt door opa’s bezittingen, zijn sigaretten, zijn stoel, zijn aansteker. En ook voor Emma, die met nagenoeg niets het kindertehuis verlaat, brengen al die voorwerpen herinneringen met zich mee. Als Emma op school een stervormig ‘maartspeldje’ krijgt om het voorjaar te vieren, denkt oma aan de jodenster die haar vriendin moest dragen. De walnoten uit de tuin die bewaard worden in een grote kist, hoe hun schil voelt, de bitterheid van hun smaak: de prachtig beschreven details in Vuurstapel ademen heimwee naar de tijd waarin het lot nog te keren leek. ‘Het haar wordt rood, het laken wordt wit, de geglazuurde kruik wordt groen, de notenhouten ladekast wordt bruin. Alles wordt weer zoals het voor die tijd was.’ Intussen weet Emma zich ondanks alles te verheugen op haar toekomst en verliefd te worden. Dat lijkt de boodschap van Dragománs indrukwekkende familie-epos: dat een getraumatiseerd volk wel degelijk de rouw kan verwerken en aan een menswaardiger toekomst kan beginnen. Een vuurstapel is immers ook louterend.

 

Artikel, verslag en interview door Wim Kersbergen
verschenen in Most Magyarul! Tweetalig Hongarije Magazine, januari 2016
http://www.mostmagyarul.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=262&Itemid=247

In januari (2016) verscheen bij uitgeverij Atlas Contact de roman Vuurstapel van György Dragomán. Het Hongaarse origineel Máglya zag in oktober 2014 het levenslicht. In nummer 69 van dit blad schreven we al over dit boek. We frissen even uw geheugen op:

“De ouders van Emma, een meisje van 13 jaar zijn omgekomen bij een auto-ongeluk. Na een half jaar weeshuis wordt zij opgehaald door haar oma van wier bestaan zij tot dan toe nog nooit had gehoord. Zo komt ze terecht in een haar onbekende stad, in een onbekend huis en op een onbekende school. Ze herinnert zich niets van de eerste jaren van haar leven, en weet al helemaal niets van haar familie. In de nieuwe stad komt ze haar verleden en dat van haar familie tegen en langzaam komen ook haar herinneringen terug. Herinneringen kunnen geblokkeerd worden door traumatische gebeurtenissen en hebben soms een ‘magisch’ duwtje nodig om weer tot leven te komen. Dit geld niet alleen voor Emma, ook haar grootmoeder herleeft weer haar verleden en geeft dit aan Emma door.
Dit alles speelt amper twee maanden na de dood van de gehate dictator. Bij de protesten die tot de omwenteling hebben geleid zijn in die stad, als één van de weinige plaatsen in het land, doden gevallen. De lichamen van de doden zijn op mysterieuze wijze verdwenen en dat leidt tot een onafwendbare confrontatie tussen de ‘goeden en de slechten’, de ‘daders en de slachtoffers’. Maar het is onduidelijk wie tot welke groep behoort.”

Het verhaal is doorspekt met magie. Daar moet je in het begin wel even aan wennen, maar soms kan de mens en de maatschappij wel een beetje bovennatuurlijke kracht gebruiken om te overleven.
En nu ligt dus de Nederlandse vertaling in de winkel onder de naam Vuurstapel, vertaald door Rebekka Mostert. Zij vertaalde ook de vorige roman van Dragomán, De witte koning. Net als bij die roman heeft ze vakwerk geleverd. Het boek heeft dezelfde aantrekkingskracht als het origineel. Je kunt het niet wegleggen.

Dragomán in Nederland
Ter gelegenheid van het verschijnen van Vuurstapel was Dragomán in Nederland. Hij was te gast op het literatuurfestival Writers unlimited, winternachten dat van 14 t/m 17 januari 2016 in Den Haag gehouden werd. Thema was dit jaar: Hello darkness. Het festival wilde op zoek gaan naar het gezicht van het kwade in onszelf en in de wereld. Een thema dat naadloos aansluit bij het werk van Dragomán. Zijn romans gaan alle over macht en het misbruik daarvan en het kwade in de mens komt daarbij vaker om de hoek kijken dan het goede.
Dragomán nam met zijn nieuwe boek Vuurstapel deel aan een programma met de titel: Where can you hide? Een programma waaraan nog drie andere schrijvers meededen. De Angolese schrijver José Eduardo Agualusa waarvan recent de roman Vergeten is verschenen, Petina Gappah uit Zimbabwe met haar nieuwste roman Het boek van Memory, en de Poolse Joanna Bator met haar boek Dark, almost night. Zonder er diep op in te gaan allemaal boeken die op zoek gaan naar het kwade in de mens en naar een plek om daarvoor te schuilen. Zowel de Hongaarse ambassadeur als de Poolse cultureel attaché waren bij deze voorstelling aanwezig.
De schrijvers werden geïnterviewd door radiomaker Lex Bohlmeijer. Daarnaast lazen ze in hun eigen taal een fragment voor uit de genoemde boeken terwijl de vertaling synchroon mee te lezen was op een scherm. Ook lieten ze een afbeelding zien van de plek waar zij zouden schuilen voor het kwade. Dat varieerde van een huis van vrienden op een niet genoemde plek tot de verlatenheid van de woestijn of de anonimiteit van een Japanse stad. Waar niemand jou kent , waar je de taal niet spreekt, waar je dus helemaal alleen bent in de massa. Dragomán liet een beeld zien van een dennenboom. Een beeld dat hij ook gebruikt in Vuurstapel. Emma loopt naar een boom in de tuin. Ze plukt een paar knoppen van de jonge toppen van de takken. Ze voelen zacht en licht kleverig aan in haar handen. De nieuwe naalden zijn zachte flexibele kwastjes. Ze proeft één van de knoppen en die heeft een verrassende heerlijke smaak. Na de tweede wil ze eigenlijk niet meer stoppen met eten maar ze heeft tegelijkertijd het gevoel dat ze dan onvermijdelijk zou verdwijnen en veranderen in zo’n zelfde jonge dennenboom. Wat een geweldig gevoel zou dat zijn. Maar helaas, zij kan niet op die manier schuilen voor het kwade maar moet het recht in de ogen kijken. Opvallend is dat alle schrijvers ook liegen, ontkennen en vergeten noemden als een vorm van schuilen voor het kwade. Thema’s die ook terugkeren in “Vuurstapel”.

De interviewer, Lex Bohlmeijer, zei dat hij bij het lezen van Vuurstapel steeds het gevoel had dat het mis kon gaan en Dragomán vertelde dat hij datzelfde gevoel had bij het schrijven. Het was als lopen op onbetrouwbaar ijs, balanceren op een koord. Elke stap kan de laatste zijn maar het kan ook goed gaan met verstrekkende gevolgen. Een persoonlijk voorbeeld is de ontsnapping van Dragománs grootmoeder van moeders zijde uit het getto van Nográd, kort voor de deportatie van alle daar opgesloten Joden, naar de vernietigingskampen in Polen.
Dragomán sprak verder ook over het jezelf verbergen onder een dictatoriaal regime. Hij vertelde dat het vaak omgekeerd was. Je kunt je niet verbergen voor het systeem maar het systeem verbergt jou. Je moet één worden met het systeem, je hebt geen andere keuze. De vrijheid, na de omwenteling, was volgens hem ook het grootst voor de jongeren en de jong volwassenen. Nog niet gebroken en gedesillusioneerd door de voorgaande jaren onder het regime, en nog jong en ambitieus genoeg om te profiteren van de (vermeende) nieuwe mogelijkheden. Later bleek natuurlijk dat veel van die mogelijkheden, misschien zou hij wel de eerste Hongaarse astronaut worden, toch minder reëel waren dan in de eerste euforie gedacht. En dat de ‘gevangenis’ van het systeem toch ook in jezelf voortleeft. Een belangrijk houvast in een autoritair systeem en een wapen tegen propaganda is volgens Dragomán poëzie.
Deze thematiek kwam wederom aan de orde in een andere voorstelling waar Dragomán een stuk voorlas uit een tekst die voor hem belangrijk en inspirerend was. Hij koos voor 1984 van George Orwell. Eén van de eerste boeken die hij las nadat hij op zijn 13e met zijn ouders verhuisd was naar Szombathely in Hongarije. Een ander boek dat hij toen kon lezen was In de ban van de ring maar hij vond 1984 beter.